Από τα τέλη του 15ου αιώνα έως τις αρχές του 18ου εμφανίζεται στη ζωγραφική της Δυτικής Ευρώπης ένας σημαντικός αριθμός έργων (αρκετά υψηλός αν συμπεριλάβουμε σ' αυτόν παραλλαγές και αντίγραφα) που έχουν ως κεντρικό θέμα την
"Eκτομή του λίθου της τρέλας".
 |
"Ο χειρουργός" ή "Η εκτομή του λίθου της τρέλας"
Γιαν Σάντερς βαν Χέμεσσεν (Jan Sanders van Hemessen)
Μουσείο Πράντο |
Πρόκειται για πίνακες ή γκραβούρες με σχεδόν πανομοιότυπα εικονογραφικά στοιχεία: Ένας άνθρωπος, κατά κανόνα άνδρας, κάθεται δεμένος σε μια πολυθρόνα. Από πάνω του ο "χειρουργός" με ένα μαχαιρίδιο του κάνει μια τομή στο μέτωπο ή κρατά με μια ευμεγέθη τσιμπίδα έναν σφαιρικό ματωμένο αντικείμενο που, υποτίθεται, μόλις έβγαλε μέσα από την ανοιγμένη πληγή. Δίπλα του ένας ή δύο βοηθοί και ολόγυρα, ανάλογα με τον πίνακα, άλλοι ασθενείς που περιμένουν να χειρουργηθούν ή που μόλις χειρουργήθηκαν, καθώς και πλήθος περιέργων που παρακολουθούν τη θαυμαστή επέμβαση.
Ανάμεσα στους καλλιτέχνες που συνέθεσαν παρόμοια έργα συγκαταλέγονται οι
Ιερώνυμος Μπος,
Πέτρος Μπρέχελ (ή Μπρύγκελ),
Γιαν Σάντερς βαν Χέμεσσεν (Jan Sanders van Hemessen),
Γιαν Στέεν (Jan Steen),
Άντριεν Μπράουβερ (Adriaen Brοuwer),
Πίτερ Χάους (Pieter Huys),
Νταβίντ Τένιερς (David Teniers II), και πολλοί άλλοι.
[1] Όλοι τους, εκτός ελαχίστων εξαιρέσεων, ανήκαν στις φλαμανδικές και ολλανδικές Σχολές Ζωγραφικής.
Τα περισσότερα από τα έργα αυτά τα "ανακάλυψε" σε διάφορα μουσεία και
ιδιωτικές συλλογές της Ευρώπης ο (μαθητής του Σαρκό) Γάλλος νευρολόγος Ανρί Μεζ (Henry Meige) και τα γνωστοποίησε, από το 1885 έως το 1900, με μια σειρά άρθρων του σε γαλλικά ψυχιατρικά περιοδικά.
Το πρόβλημα που τίθεται με τους πίνακες αυτούς είναι αν απεικονίζουν μια διαδεδομένη πρακτική (κυρίως στις Κάτω Χώρες) κατά τη διάρκεια της Αναγέννησης ή αν, αντίθετα, θα πρέπει να εκληφθούν ως εικαστικές αλληγορίες. Υπέρ της δεύτερης άποψης θα συνηγορούσε το γεγονός ότι στα ιατρικά κείμενα του 16ου και του 17ου αιώνα, όπως και στα ιατρικά αρχεία, ουδέποτε γίνεται μνεία για εγχειρήσεις με σκοπό την αφαίρεση των υποτιθέμενων "λίθων της τρέλας".
Γνωρίζουμε, όμως, ότι οι λαϊκές δοξασίας της εποχής εκείνης συχνά απέδιδαν την τρέλα στην παρουσία ενός ξένου σώματος μέσα στο ανθρώπινο κρανίο -που άλλοτε το ταυτιζόταν με κάποιο έντομο (μύγα, τάβανο ή σφήκα) και άλλοτε με μια πέτρα ή βότσαλο. Η τελευταία άποψη ήταν ιδιαίτερα διαδομένη στη Φλάνδρα και την Ολλανδία.
[2] Επιπλέον, παρατηρώντας προσεκτικά τους πίνακες διαπιστώνουμε ότι σε κανέναν από αυτούς δεν εικονίζονται χειρουργικά εργαλεία ικανά να προκαλέσουν διατρύπηση (τρυπανισμό) του κρανίου, παρ' όλο που τέτοιου είδους εργαλεία ήταν γνωστά ήδη από παλαιότερες εποχές. Τα παραπάνω οδηγούν με αρκετή βεβαιότητα στο συμπέρασμα ότι οι πίνακες απεικονίζουν σκηνές από την πραγματική ζωή της Αναγέννησης -μόνο που οι εικονιζόμενες χειρουργικές επεμβάσεις δεν φαίνεται να ήταν έργο "επισήμων" ιατρών της εποχής (και έτσι εξηγείται η έλλειψη σχετικών αναφορών σε ιατρικά κείμενα και αρχεία), αλλά έργο κομπογιαννιτών πλανόδιων "χειρούργων", οι οποίοι εκμεταλλευόμενοι τους λαϊκούς μύθους ξεγελούσαν τους αφελείς. Έκαναν δηλαδή μια επιδερμική τομή στο μέτωπο του πάσχοντος και αμέσως μετά με ταχυδακτυλουργικό τρόπο παρουσίαζαν μια πέτρα που είχαν κρυμμένη στο χέρι τους ως αποτέλεσμα δήθεν της χειρουργικής τους επέμβασης.
[3]
Τουλάχιστον ο Μπος και ο Μπρέχελ (τα έργα των οποίων επηρέασαν αρκετούς από τους μεταγενέστερους ζωγράφους του θέματος) πρέπει να υπήρξαν αυτόπτες μάρτυρες τέτοιων σκηνών, τις οποίες και απεικόνισαν στα έργα τους με κριτική και ειρωνική διάθεση αναμειγνύοντας φανταστικά και ρεαλιστικά στοιχεία.
Η περιπαιχτική διάθεση προς τις λαϊκές δοξασίες και τις κομπογιαννίτικες θεραπείες αναδεικνύεται και από τις λεζάντες που μερικές φορές συνοδεύουν κάποιες γκραβούρες: «Τρέξτε, τρέξτε με χαρά μεγάλη, εδώ αφαιρούμε της κεφαλής τις πέτρες», γράφει η λεζάντα σε μια
γκραβούρα του Nicolas Weydmans, ενώ στην
αντίστοιχη του Τεοντόρ ντε Μπρυ διαβάζουμε: «Δεν χρειάζεται να πάτε στην Αντίκυρα,
[4] εδώ είναι που βγάζουμε την αλογόμυγα από το κεφάλι».
 |
"Η εκτομή του λίθου της τρέλας
Ιερώνυμος Μπος(Hieronymus Bosch,)
Μουσείο Πράντο |
Ο Ιερώνυμος Μπος συνέθεσε τον πίνακά του γύρω στο 1480. Στο κέντρο του παριστάνονται τέσσερα πρόσωπα με φόντο ένα τοπίο εξοχής
· στο βάθος μόλις που διακρίνεται το καμπαναριό μιας εκκλησίας. Ένας άνδρας κάθεται σε μια πολυθρόνα ακινητοποιημένος με ένα χοντρό κομμάτι ύφασμα. Πίσω του ένας άλλος ντυμένος με πιο πολυτελή ρούχα του αφαιρεί από το κρανίο με ένα εγχειρίδιο κάποιο πράγμα που μοιάζει με τουλίπα. Μια άλλη τουλίπα βρίσκεται αφημένη σε ένα μαρμάρινο στρογγυλό τραπέζι λίγο πιο πέρα. Το ύφος του "χειρουργού" φαίνεται ήρεμο και σοβαρό μόνο που στο κεφάλι αντί για καπέλο "φορά" ένα μεγάλο χωνί. (Όπως λέει ο Μισέλ Φουκώ, ο Μπος παρουσιάζει στον πίνακά του τον γιατρό πιο τρελό και από τον ασθενή του.
[5]) Ένας καλόγερος και μια γυναίκα, μάλλον καλόγρια και η ίδια, συμμετέχουν στη σκηνή. Ο καλόγερος φαίνεται κάτι να λέει στον χειρουργημένο, παραινέσεις ή λόγια παρηγοριάς, ενώ η καλόγρια ακουμπισμένη χαλαρά στο τραπέζι παρακολουθεί με ύφος κουρασμένο και απόμακρο. Στο κεφάλι της ισορροπεί ένα ογκώδες βιβλίο.
Η όλη εικόνα που δημιουργεί μια εντύπωση παραδοξότητας συνοδεύεται από λεζάντα στην οποία διαβάζουμε: "Δάσκαλε, αφαίρεσε το βότσαλο αμέσως. / Το όνομά μου είναι Lubbert Das". To "Lubbert Das" ήταν όμως ένα όνομα που χρησιμοποιόταν μεταφορικά για να δηλώσει ένα άτομο αφελές και απαίδευτο.
Ο πίνακας του Μπος, κατά συνέπεια, μπορεί να ιδωθεί (ανάλογα αν κάποιος υποστηρίζει ή όχι ότι επεμβάσεις για την αφαίρεση του λίθου της τρέλας γινόταν πραγματικά) είτε ως μια ειρωνική αναπαράσταση μιας κομπογιαννίτικης δήθεν θεραπείας της τρέλας είτε σαν μια αλληγορία που στηλιτεύει γενικά την άγνοια, την αφέλεια των ανθρώπων και τη ροπή τους προς τον ανορθολογισμό.
Σημειώσεις
1. Εκτός από τους προαναφερθέντες:
Jerome Bosch [Ιερώνυμος Μπος],
Pieter Bruegel [Πίτερ Μπρέχελ],
Adriaen Brouwer [Άντριεν Μπράουβερ],
Jan Steen [Γιαν Στέεν],
Pieter Huys [Πίτερ Χάους],
David Teniers [Δαβίδ Τένιερς] και
Jan Sanders van Hemessen [Γιαν Σ. βαν Χέμεσσεν]·
το θέμα της αφαίρεσης των λίθων της τρέλας απεικόνισαν και οι ακόλουθοι ζωγράφοι ή χαράκτες:
Carel Allard [Κάρελ Άλλαρντ], Andries Both [Άντριες Μποτ],
Ambrosius Francken [Αμπρόσιους Φράνκεν],
Pieter van der Heyden [Πίτερ βαν ντερ Χέυντεν],
Jacob van der Heyden [Γιάκομπ βαν ντερ Χέυντεν],
François Verwilt [Φρανσουά Βερβίλτ],
Marcellus Coffermans [Μαρκέλλος Κόφερμανς],
Pieter Jansz Quast [Πίτερ Γ. Κουάστ],
Pieter Balten [Πίτερ Μπάλτεν],
Jan de Bray [Γιαν ντε Μπρε],
Théodore de Bry [Τεοντόρ ντε Μπρυ],
Jan van Der Bruggen [Γιαν βαν ντερ Μπρούχεν],
Franz van Mieris [Φρανς βαν Μίερις],
Nicolas Weydmans [Nίκολας Βάιντμανς], J
an Miense Molenaer [Γιαν Μ. Μόλεναρ],
Joos van Craesbeeck [Γιοός φαν Κρέσμπεεκ],
Maerten van Cleve [
Μάρτεν βαν Κλέβε],
Egbert van Heemskerck [Έγκμπερτ βαν Χέεμσκερκ], ο Ιταλός
Todeschini [Τοντεσκίνι] κ.ά.
2. Claude Quetel - Pierre Morel,
Les fous et leurs médecins de la Renaissance au XXe siècle [Οι τρελοί και οι γιατροί τους από την Αναγέννηση μέχρι τον 20ο αιώνα], "Pierres de tête", p. 29-30, ed. Hachette, 1979.
• François Bing,
"Folie et guérison, éléments d'histoire",
Figures de la psychanalyse, 2007/1 (n°15), p. 131-137.
(ελεύθερο στο διαδίκτυο κείμενο βασισμένο στο βιβλίο των Claude Quetel και Pierre Morel)
3. "Ηenry Meige: Documents figures représentants d'anciennes pratiques chirurgicales contre les psychoses" [Ανρί Μεζ: Εικονογραφήσεις παλαιών χειρουργικών πρακτικών για την αντιμετώπιση των ψυχώσεων], Archives de Neurologie, tom. XVIII, p. 269 (No 105), 1904.
4. Η
Αντίκυρα ήταν αρχαία πόλις της Φωκίδας στα βουνά της οποίας φυόταν άφθονος
ἑλλέβορος [αλλιβούρι, λούβερη, λιβόρι] -φυτό που πιστευόταν ότι μπορούσε να θεραπεύσει την παράνοια και την επιληψία. Η φράση
"Ἀντικύρας σε δεῖ" ήταν παροιμιώδης και λεγόταν για κάποιον που έλεγε ή έκανε παλαβομάρες.
Γνωστή ήταν και η ανεκδοτολογική ιστορία ανάμεσα στον
Μενεκράτη τον Συρακούσιο και στον βασιλιά Φίλιππο της Μακεδονίας. Ο Μενεκράτης ήταν γιατρός και είχε αποκτήσει τη φήμη ότι μπορούσε να θεραπεύσει την ιερά νόσο (την επιληψία). Ο ίδιος αυτοαποκαλούνταν Ζεύς, κρατούσε σκήπτρο και ντυνόταν σαν θεός. Κάποτε έστειλε μια επιστολή στον Φίλιππο που άρχιζε με τη φράση: "Ο Δίας Μενεκράτης χαιρετίζει τον Φίλιππο". Ο Φίλιππος, που φαίνεται πως είχε αρκετό χιούμορ, του απάντησε με δύο φράσεις: "Ο Φίλιππος εύχεται στον Μενεκράτη να βρει την υγειά του. Σε συμβουλεύω να πας στην Αντίκυρα".
Η πίστη στις υποτιθέμενες θαυματουργικές ιδιότητες του ελλεβόρου παρέμεινε ζωντανή σχεδόν μέχρι τις αρχές του 19ου αιώνα.
5. Michel Foucault,
Histoire de la folie a l'âge classique, p. 37, ed. Gallimard, 1972.
[Μισέλ Φουκώ, Η ιστορία της τρέλας στην κλασική εποχή, σελ,45, εκδ. Καλέντης, 2006]
Πίνακες και γκραβούρες
Συνταρακτικοι πινακες με τοσο σοβαρο θέμα.
ΑπάντησηΔιαγραφή